Wat dit land zo bijzonder maakt, dat zijn z’n lage luchten waardoor in november en maart de hemel de aarde bijna raakt.
Dat is het licht en vooral het licht in oktober boven de rivier.
En dat zijn z’n dijken.
Er zijn in dit land vijftienhonderd kilometer rivierdijken.
Als de zeedijken, de zeeweringen, duinen en alle bekadingen worden meegerekend ligt er achtduizend kilometer dijk.
Zonder die dijken zou driekwart van Nederland onder water staan.
Al duizend jaar worden dijken gebouwd.
Maar het rare is dat ze iedereen steeds weer voor raadsels plaatsen.
Er is niemand die de kracht van de dijken kent. ‘Een echt antwoord op de vraag hoeveel storm en water een dijk kan verdragen kan pas beantwoord worden als de dijk bezwijkt,’ zegt een voormalig hoofd van de Deltadienst in dit boek. Een andere ingenieur van Rijkswaterstaat beseft dat er alleen maar historische wijsheid bestaat: een dijk die eerder hoog water keerde zal dat weer doen.
Voor al het overige is de kennis vooral gebaseerd op gissingen en gevoel.
Emoties en gebrek aan wetenschappelijke inzicht speelden een grote rol tijdens het hoge water van februari 1995.
Eenvoudig gezegd waren er toen twee mannen die tweehonderdduizend mensen hun huizen uit dirigeerden. Ze wisten niets over de stabiliteit van de dijken maar ze hadden in alle stilte een rampbestrijdingsplan opgesteld met een kritische grens die de waterstand mocht bereiken. Toen die grens werd overschreden klonk het sein voor evacuatie. Zonder dat rampbestrijdingsplan zou er nooit een evacuatie zijn geweest.
Als er begin 1995 kritischer journalisten waren geweest en zelfstandiger burgemeesters zouden de gebeurtenissen wel eens een geheel andere loop hebben kunnen krijgen. De gretigheid waarmee de kleine autoriteit in die dagen een noodsituatie schiep, was stuitend. Er is in die periode ook veel onzin geschreven. Over scheuren in de dijk die geen scheuren waren. Over wellen en piping die altijd bij hoog water voorkomen en nooit een echt probleem hebben gevormd. Er was vooral sprake van een collectief verlies aan geheugen. De Maas treedt al eeuwen buiten z’n oevers. De Rijn en de Waal hebben zo ongeveer met een bijbelse wetmatigheid elke zeven jaar te maken met hoge waterstanden.
Er bestond in februari 1995 een stille strijd tussen Rijkswaterstaat aan de ene kant en de waterschappen en de burgemeesters aan de andere kant. Over de evacuatie is niet met Rijkswaterstaat overlegd. De dienst werd eenvoudig meegedeeld dat tot evacuatie was besloten.
Eigenlijk was de manier waarop de bewoners van het rivierengebied op de vlucht werden gestuurd, representatief voor de manier waarop de waterschappen honderden jaren zijn bestuurd: dat ging gepaard met veel autoriteit en weinig deskundigheid.
De waterschappen, die ook wel polderdistricten worden genoemd of hoogheemraadschappen, zijn verantwoordelijk voor de dijken. Ze hebben de afgelopen dertig jaar ernstig verzaakt. Rijkswaterstaat stelt de hoogte en de steilte van de dijken vast. Die dienst faalde evenzeer omdat niet ingegrepen werd toen bleek dat de waterschappen halsstarrig vasthielden aan oude technieken. Dijken werden niet goed onderhouden en de waterschappen kregen slaande ruzie met de dijkbewoners. Nadat in het begin van de jaren zeventig alles misging in Brakel, waar met de dijkverzwaringen werd begonnen, lag het werk twintig jaar vrijwel stil. Een oud-dijkgraaf zegt dat als de waterschappen zich toen flexibeler hadden opgesteld, de dijkverzwaringen nu al lang achter de rug waren geweest.
Daarover gaat dit boek. Achterin is een lijst met woorden opgenomen die iedere bewoner van dit laagland hoort te kennen. Ze gaan over de dijkgraaf, de dijkstoel, de heemraad en de ingeland die over een periode van duizend jaar de waterschappen en daarmee een belangrijk deel van Nederland hebben geregeerd. Sinds het begin van de jaren negentig komt daar enige verandering in. Na het hoge water van 1995 wijzigden de waterschappen trouwens ook hun methode van dijkverzwaringen. Het zijn niet alleen meer bergen klei en zand. Er gaan nu ook kistdammen, erosieschermen en spijkerwanden in de dijk – die begrippen staan ook in de woordenlijst.
Voor dit boek heb ik een lange lijst van verslagen, rapporten en evaluaties van het hoge water doorgenomen. Het boek gaat over de honderden overstromingen die het rivierengebied in de loop der eeuwen trof en die met enige wetmatigheid ook in de toekomst kunnen worden voorspeld. Want hogere dijken geven maar een beperkte veiligheid.
Ruim zevenhonderd jaar geleden waren de zeedijken drie meter hoog. Nu zijn het barrieres van soms tien meter. De eerste rivierdijken waren kades van klei en mest, niet hoger dan een meter. Inmiddels hebben ze een hoogte van zeven meter.
Want het water steeg en land zakte. Dat proces zal nog even doorgaan tot het moment dat de aarde zich in een eindeloos ritme weer verwijdert van de zon en opnieuw een periode van koude aanbreekt. Tot dat tijdstip zullen dijken moeten worden verhoogd. Maar hoever kunnen de ingenieurs gaan? ‘Hoe hoger de stormvloed zich boven het achter de dijken gelegen land kan verheffen, hoe rampzaliger het effect van een dijkdoorbraak. Het is paradoxaal, maar door de bedijkingen werd het land ook kwetsbaarder,’ zegt een ingenieur die hoofd was van de Deltadienst in dit boek.
Absolute veiligheid bestaat niet. Het Deltaplan Grote Rivieren dat in 1995 van kracht werd zal nooit kunnen voorkomen dat het Maasdal zich weer vult met water en dorpen geëvacueerd moeten worden. De deltawerken die het land beschermen tegen de zee
geven een betrekkelijke veiligheid.
Dit land is tijdelijk aan de mensen gegeven. Ooit rukte de zee op tot aan de Drunense duinen. Rijkswaterstaat probeert dat nu te voorkomen met zandsuppleties op het strand en het fenomeen van kustgenezing. Als in de volgende eeuw het water met zestig centimeter stijgt dan zal de delta op deze manier voor tenminste een paar generaties bewaard kunnen blijven.
Het zou wel eens beter kunnen zijn de mensen meer bewust te maken van de gevaren waarmee zij leven, dan ze altijd maar een gevoel van veiligheid aan te praten, zegt een ambtenaar van Rijkswaterstaat.
Ik heb met tientallen dijkgraven, ingenieurs, dijkbewoners en ambtenaren van waterschappen en Rijkswaterstaat gesproken. En omdat ik een levenlang aan rivier-en zeedijken heb gewoond, zijn ook veel persoonlijke ervaringen in dit boek verwerkt.

Rudie van Meurs
Herwijnen 1996