In het overvolle en deprimerende centrum van Mitrovica, waar Serviërs en Albanezen worden gescheiden door een rivier en een muur van etnische emoties, verkeren de Roma in de allervernederendste situatie. De sloppen waar ze wonen liggen in het noordelijke(Servische) gedeelte van de stad, dicht bij het kampement van de Franse vredesmacht KFOR.

Een smalle strook vervuilde grond, ooit verlaten door een mijnbedrijf. Aan de ene kant begrensd door de spoorlijn Pristina-Mitrovica en aan de andere kant door een afgrond. Elke morgen en middag passeert een trein zonder snelheid te minderen. Eén keer werd een man doodgereden en omdat er geen goed hek staat is het er levensgevaarlijk voor kinderen. Vijf jaar geleden werden hier, onder supervisie van het Hoge Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR), vier kampen gebouwd voor zo’n duizend mensen, Zitkovac, Cesmin Lug, Leposavic en Kablar. De meeste van de Roma die hier wonen zijn Ashkali’s.
Elisabeta Bajrami woont samen met haar moeder, twee broers, twee zusters, een schoonzuster en een twee jaar oud kind in een vertrek zonder ramen van vijf bij drie meter. Een loods ernaast is bedoeld als keuken. De barak is opgetrokken uit afvalhout en ijzeren platen. Toch is dit onderkomen verreweg het beste in het Cesmin Lug kamp. Elisabeta(35) werkt op het stadhuis voor de belangen van de Roma. Ze verdient honderd euro per maand. Haar broer Artan werkt op het lokale radiostation Contact Plus, waar hij nieuws in de taal van de Roma presenteert. Dat doet hij samen met zijn zuster Sehiba. Dat betekent nog eens honderd euro inkomsten. Op die manier kan de familie redelijk overleven, in elk geval vergeleken bij de andere zigeuners die niets hebben.

In de vier kampen is geen stromend water. Zo nu en dan is er elektriciteit. Er is één toilet voor vijf families. Omdat de stad Mitrovica de strook grond ook gebruikt als dumpplaats voor het afval, zijn er muren van vuil waartussen schurftige honden lopen. ‘Dit is geen plaats om te wonen, dit is geen leven,’ zegt Artan Bajrami die me meeneemt naar het kamp. Er is een permanent tekort aan voedsel. Fruit en groenten zijn onbereikbaar voor de bewoners. Vertegenwoordigers van vier kampen die ik ontmoet zeggen dat als het Rode Kruis voedsel uitdeelt aan arme Serviërs in Mitrovica, de Roma de lang gedateerde resten krijgen die de Serviërs niet meer kunnen consumeren. Elisabeta Bajrami laat me een blik met melkpoeder voor het twee-jarige nichtje zien, dat al twee jaar de houdbaarheidsdatum gepasseerd is. Vorige week kreeg de familie een blik met drie kilo jam, waarop een dikke laag schimmel staat.
In de nabijheid van strook grond waar de Roma’s wonen, delfde ooit de mijnbouwonderneming Trepca lood, zink en goud. Toen het bedrijf de exploitatie stopte bleven giftige metalen en andere grondstoffen achter. Nu spelen hier kinderen. Het water in holtes van het land bevat lood. Als het water verdampt blaast de wind stof met resten lood door het kamp. Vorig jaar overleed het vierjarige meisje Djenita aan de gevolgen van lood vergiftiging. Daarna werd haar driejarig zusje Nikolina met spoed naar een ziekenhuis in Belgrado gebracht. De toestand van het kind is nog steeds kritiek. Na onderzoek door het Europese Centrum voor rechten van de Roma(ERRC) bleken drie-en-veertig kinderen een hoge dosis lood in hun bloed te hebben. Lood, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie(WHO), kan de hersens en andere organen van de kinderen aantasten.

Hulp komt nauwelijks de kampen binnen. In 2002 kreeg de door Elisabeta Bajrami opgerichte organisatie Roma-moeders voor Roma-moeders een NGO-registratie. Steun beperkte zich tot wat kleren van een Italiaanse organisatie. Alles wat binnenkomt wordt zorgvuldig over de mensen in de kampen verdeeld.
Elisabeta klaagt dat Roma’s buiten elke vorm van humanitaire hulp vallen, weinigen nemen haar serieus. Zij en haar familie kenden betere tijden. De 54-jarige moeder herinnert zich een gelukkige jeugd in Pristina, waar haar vader een groot huis had en de familie zorgeloos samenwoonde. Er was altijd genoeg eten en warmte en ze voelde zich, zegt ze, nooit gediscrimineerd. Na haar huwelijk duurde het geluk voort. Haar kinderen kregen voortgezet onderwijs en Artan werd zelfs schoolmeester. Toen, eind jaren negentig, kwam de oorlog en plotseling keerde de Albanese bevolking in Kosovo zich tegen de Roma. Omdat ze beschuldigd werden van collaboratie met de Serviërs, werden ze gedwongen Kosovo te verlaten. Nog steeds is de moeder verbaasd over de omslag in de relatie: ‘We wisten niet wat er gebeurde, ineens was er haat.’ Samen met haar man en kinderen werd ze verbannen naar een vluchtelingenkamp in Servië. In 2000 kwam ze naar Mitrovica. Haar man(53) stierf drie jaar geleden toen hem een nierdialyse geweigerd werd.

Samen met de Bajrami’s werden meer dan honderdduizend Roma uit Kosovo verdreven. De meerderheid leeft in vluchtelingenkampen in Montenegro, Macedonië en Servië en in een aantal door KFOR beschermde Servische enclaves in Kosovo. Het merendeel van de Roma die bij en op het vroegere Trepca mijnterrein wonen, komen oorspronkelijk uit de Fabricka Mahalla – eens een van de oudste Roma gemeenschappen van de Balkan, in het zuiden van Mitrovica. Een klein tienduizend mensen leefde daar in vrede samen met de rest van de bevolking. In 1999 tijdens de oorlog werden ze, samen met de Serviërs, naar het noordelijke deel van de stad verbannen. Vrijwel alle huizen in de Fabricka Mahalla werden verbrand. Vorig jaar, toen op de 17e maart nieuwe onrusten uitbraken, werden nog meer Serviërs en Roma het land uitgezet. Volgens Berend Brock die namens het IKV deel uitmaakt van de staf van de NGO Community Building Mitrovica, willen de Britten de sloppenwijken van de Roma afbreken en op de zelfde plaats nieuwe huizen bouwen. Maar het stadsbestuur ziet weinig in het plan. Die vindt het een beter idee de Roma weg te sturen en op de strook grond een zwembad en sportvoorzieningen te bouwen.

Rudie van Meurs / POLDERPERS.NL
Herwijnen, 5 april 2005