Winterdepressie in Lapland, een reportage over beklemmende stiltes en bovenzinnelijke ervaringen
(radiodocumentaire gemaakt voor VPRO-Ongehoord op Radio 5 januari 1996)

(geluiden van wind die jaagt en giert van kuddes rendieren en uil die roept)

Winterdepressie

Kop(gesprek ziekenhuis)
Walkman 03-kant A
(A) 526 -> Well the winterpeople
537<- that would be the best

0.50

Muziek(melancholiek, Ulf Lundell Hard Winter?)
fade in en fade out

(B) Tekst 1

Hoe hoger je naar het noorden gaat, hoe zwaarmoediger de mensen worden. De duisternis van de Poolnacht, de strenge kou en de donkere wouden toegedekt met sneeuw, hebben andere mensen voortgebracht. Ze zijn somber. Ze drinken meer. Ze hebben sneller last van lichamelijke uitputting. Ze hebben meer zoetstoffen nodig en worden zwaarder. Ze doen minder aan seks. Ze hebben nauwelijks sociaal contact. Een kwart lijdt aan winterdepressies. Eigenlijk zouden ze het liefst, net als bruine beren, zich een half jaar willen verschuilen in hun holen voor een winterslaap, zegt arts Goran Waller in het medisch centrum in Kalix in Noord-Zweden.

0.30

Muziek (laten opkomen)

(B) Tekst 1

Het is hier een geheimzinnige wereld en dat is het altijd geweest. Eenzame huizen, ingetogen gemeenschappen tussen nu getemde rivieren, gedempte geluiden, mensen die schuw als schimmen door de eindeloze nacht gaan, met beklemmende stiltes, drama en soms gek makende bovenzinnelijke ervaringen. Aan de oever van de Torne, die op de hoogste berg in noord-Zweden ontspringt, wachtten zestig jaar geleden duizend mannen, vrouwen en kinderen op een boot. De boot zou regelrecht uit de hemel komen om hen naar Palestina te brengen. Ze wachtten wekenlang. Eerst in 1935. Toen duidelijk werd dat de profeet zich vergist had kwamen ze in 1937 terug. Ze verkochten alles wat ze hadden. Ze maakten de oever van de rivier ter hoogte van Kiruna sneeuwvrij en waren overtuigd weldra te kunnen inschepen. In Palestina wachtte hen een duizendjarig rijk dat zou eindigen met de Dag des Oordeels waarop zij – gelukkigen – als schapen van de bokken gescheiden zouden worden. In de verte zagen ze het noorderlicht achter de bergen. In vlammen van vuur stegen zwanen op die neerdaalden aan de Torne. De vrouwen raakten in wilde extase. Ze begrepen dat de zwanen zich bij hen wilden voegen. Ze wierpen hun kleren uit en dansten naakt samen met de zwanen in de sneeuw. Toen de boot opnieuw uitbleef sloeg de waanzin om in psychose en kwam de politie om de mensen die het wachten niet wilden opgeven, mee te nemen naar een pscyhiatrische inrichting. En nog altijd wachtten vijftig uitverkorenen op de boot uit de hemel.

1.25

Muziek (opkomen en fade out)

(A) Repo Haparanda
Band 1(walkman) kant A

0.32 (opkomend geluid)
0.34 -> Dit is Haparanda
0.82 <- daar ben ik naar op zoek, winterdepressies
0.90 <- fade out geluid

2.38

Achtergrond geluiden bij tekst 3
Band 1 kant B
(eventueel)
128 -> voetstappen in de sneeuw
kindergeluiden
150 <- overgaand in lichte geluiden

1.15

162 -> ijshockeyende kinderen
roepende kinderen
sneeuwschuiver gaat voorbij
222 <- fade out

3.15

(B) Tekst 3

Oude mensen bewegen zich traag voort op stepsledes, die houvast geven op de gladde paden. Geparkeerde auto’s zijn met kabels verbonden aan electrische stations om ook bij min 35 graden celcius startproblemen te voorkomen. Op het bevroren schoolplein naast de hoge watertoren, spelen kinderen ijshockey. Ze vermaken zich in ijspaleizen met rondom sculpturen die ze uithakken in de sneeuw. In de konditoriet, annex bakkerij, komen klanten stampend binnen en mopperen over de duisternis, de koude en sneeuw. Altijd dezelfde gesprekken, zegt Annelil de bakkersvrouw. Ze droomt ervan af te reizen naar het zuiden waar het licht is en vrolijk. Maar ze weet dat het fantasie is. Waar mensen geboren zijn, daar horen ze.
(eventueel)
Band 1 kant B Annelil in de Konditoriet
waar ze droomt naar het zuiden te gaan
329 -> yes, yes, it has
333 <- he, yes

0.14

Tekst 4

De kerstbomen en de kerstversiering blijven hier tot eind januari in tact. Tegen de huizen en boven de straten hangen bogen van licht die het rijk der duisternis moeten verjagen. Het centrum is een straat met een nieuwe en voor de helft nog lege winkelgalerij, opgetrokken uit aluminium, lelijk en smakeloos. Een modeboetiek en een electriciteitswinkel zonder klanten. De enige plaats waar mensen zijn is de bibliotheek, honderden vierkanten meters boeken op de tweede verdieping. Astrid, de bibliothecaresse, zegt dat ze dagelijks drie tot vijfhonderd boeken uitleent. Geroutineerd zoekt ze tussen de gedichtenbundels en vindt ‘Staden’ (De Stad) van Kerstin Bergstrôm, de Zweedse De Genestet die in plaats van over mest, modder en regen over sneeuw, koude en duisternis dicht:
(A) Band 02 rvm (dat)
35.31 -> Vinterdag uit de bundel ‘Staden’ (de stad) van Kerstin Bergstom uit Kiruna
35.48 <- einde gedicht

0.17

(B) ‘Dertig graden koude
helder en stil en
de bergen ongelooflijk dichtbij
Uit alle schoorstenen stijgt rook
als witte hyacinten omhoog
Ijsbellen spelen in de
toren van de kerk’

0.15

Tekst 5

Alles is hier nog op menselijke schaal verzameld. Het plaatselijke nieuwsblad Haparandabladet met een oplage van 4000 ligt vijf minuten lopen verder. Het heeft vandaag een opmerkelijke scoop. Er wordt belastingvrije rode dieselolie uit Finland Zweden binnengesmokkeld. Hoofdredactrice Marianne Berglund zegt blozend van opwinding dat zelfs even de grensbomen tussen beide landen zijn neergehaald toen haar krant verscheen. Er is altijd gesmokkeld in het noorden van Skandinavië, paarden, wodka, antiek. Maar dat het nu zelfs in de Europese Unie nog doorgaat is groot nieuws, zegt ze. Tussen het redactiegebouw van Haparandabladet en de bibliotheek ligt het medisch centrum – een groepspraktijk van artsen en specialisten die goddank in Zweden nog in dienst zijn van de staat. Een van de huisartsen is Harry Wuite, zoon van een Finse moeder en een Nederlandse vader. Hij woont in Finland, studeerde in Groningen en werkt beurtelings in het medisch centrum van Kalix en Haparanda. Ik leg hem een rapport voor dat zojuist opgesteld is door medewerkers van het instituut voor biologische psychiatrie in Groningen. Het gaat over de zogenaamde ‘seasonal affective disorder’, afgekort SAD en populair omschreven als winterdepressie en seizoengebonden stemmingsstoornis. Mensen, vooral vrouwen, kunnen niet slapen. Ze worden prikkelbaar, verliezen hun energie, hebben geen zin in sociale activiteiten. En hoe dichter je de poolcirkel nadert, hoe meer problemen mensen krijgen. Harry Wuiten zegt dat het bi-polaire leven de mensen anders maakt. De hormonale biologische klok verandert, zin in seks wordt minder. De meeste kinderen worden in maart en april geboren als gevolg van seks tijdens de midzomerfeesten. Daarna verdwijnt de lust en overheerst somberheid en tragiek. Winterdepressies zijn er in het noorden altijd geweest. Harry Wuite noemt de lichamelijke klachten in de vorm van onbestemde pijnen en vermoeidheid waarmee patienten bij hem komen, gemaskeerde depressies. Als de winter voorbij is verdwijnen ze vanzelf. Maar zelfmoorden en drankzucht blijven.

Dat 1
23.56 -> zelfmoorden meer gepleegd
26.56 <- sociaal probleem wordt ja

3.00

(achtergrondbij tekst 6)
Band 3 kant A
634 -> can we go in the room?
(voetstappen)
640 <- Heeh…ja

0.20

Tekst 6

Er is zojuist een onderzoek gehouden in Noorwegen waar 27 procent van de mensen antwoordden last te hebben van winterdepressies. In Zweden is dat percentage niet anders, weet Wuite’s collega Goran Waller. Hij heeft de afgelopen maanden in de kliniek in Kalix geexperimenterd met lichttherapie.

(achtergrond geluid)
Band 3 kant B
170 -> The pain increase
189 <- I Think it helps yes, I think so too

1.03

Een moeder en een dochter zitten in een kleine behandelruimte. Ze hebben een hoefijzervormig plastic kapje voor ogen waarin twee lampjes zitten die op de ogen schijnen. Sinds november zitten ze hier elke dag veertig minuten. Elke winter overkomt de vrouw hetzelfde. Ze wordt buitengewoon moeid, krijgt spierpijn en kan niet slapen. Tenslotte raakt ze uitgeput. De dochter van vijftien kheeft dezelfde problemen. Ze wordt zo moe dat ze de school niet meer kan bezoeken. Beiden zeggen dat lichttherapie helpt. Ze kunnen de winter weer aan. Dokter Goran Waller zegt dat zestig procent van de patienten baat heeft bij lichttherapie. Hij gaat het bij zijn collega’s promoten. Het apparaatje kost duizend gulden, het kan door mensen met winterdepressies zelf worden aangeschaft.

Muziekbrug (radiomuziekband 1 A 265-> <- 288)
(onderweg naar Overkalix)
Band 1 (walkman) kant A

290 -> Ik ben op weg naar Overkalix
336 <- Kan Bengt Boyanen me vertellen

2.50

Band 03 rvm kant A (walkman)

015 -> dichtslaan deur, starten auto, wegrijden
025 <- motorgeluid
032 <- geluid richtingaanwijzer

0.38

Muziekbrug

Band 1 kant A
356 -> it has been much more
(na You are mr. Boyanen geluid op de achtergrond en tekst eventueel tot 2 a 3 minuten)

Tekst:
Aan het eind van de weg die verdwijnt in de bossen staat een rood houten huis dat gebouwd is in een U-vorm.
In het ene gedeelte woont zijn dochter. In de andere vleugel is de werkkamer van Poyanen. Een Ikea-interieur met een witte tegelkachel en een plank vol boeken die hij schreef. Romans, kinderboeken, filmscenario’s, drama. In de verte rijzen zwarte bergen omhoog die hij in zijn jongste boek de ‘velden des doods’ noemt. Honderd meter achter zijn huis is de Kalixâlven, een rivier zo breed als de Maas. In de zomer stroomt het water woest voorbij en stijgt door de smeltende sneeuw soms vier meter hoger. In de winter die in september begint en in maart eindigt, is het water bevroren. Nachten met dertig graden vorst slaan balken onder het ijs. Ineens verandert het leven. De rivier wordt een weg waar mensen van de ene kant van Overkalix oversteken naar de andere kant.
De rivier en de bergen vertellen Boyanen hun mysteries en mythen. In de zomer luistert hij naar de Kalixâlven. Uit het murmelen van het water hoort hij de stemmen van zijn voorouders die vertellen hoe hij verdriet kan overwinnen en het bloeden van het hart kan stoppen. En in de winter als de rivier wit oplicht in de grauwe wereld, vertellen de duisternis, de sneeuw, de donkere wouden en de zwarte bergen in de verte hem hoe de mensen in Norbotten gevormd zijn door drama en tragiek.
‘Ik schrijf’, zegt hij, ‘over de duisternis waarin mensen leven en over de geestelijke duisternis. De mensen hier zijn er door gevormd en geschapen. Het is voor mij onmogelijk over licht en goedheid te schrijven. Dostojevski heeft dat geprobeerd maar wat was het resultaat? De idioot

Bengt Pohjanen is zelf een produkt van dit landschap. Zijn vader vertelde hem hoe het zal zijn op de dag des oordeels. Die zal komen op een dag in de lente als het smeltwater met donderend geweld de rivier afstroomt om huizen en mensen met zich mee te sleuren. Het zullen gruwelijke, niets ontziende machten en niet te temmen krachten zijn.

Zijn vader was anarchist en smokkelaar. In de Poolnacht haalde hij paarden uit Finland en bracht ze Zweden binnen. Na de oorlog was het ouderlijk huis toevluchtsoord voor vluchtelingen. Er passeerden Finse officieren, communisten Russen en achtervolgde saami’s, bewoners uit Lapland. Z’n moeder die nog in leven is is een een Lestadianer, volgeling van Lars Leve Lestardius. Een filosoof en botanicus uit de vorige eeuw die Kant in Heidelberg aanviel en lid was van de Franse liga van wetenschappers. Pohjanen schreef het boek ‘Vox Clamantis’ – Roepende Stem – dat dit jaar zal worden verfilmd.
De Lestedianen vormen een orthodoxe gemeenschap die enkele tienduizenden zielen telt. In Finland zijn een kwart miljoen aanhangers. Ze leven in een eigen wereld zonder televisie, en mijden elke overdaad en overbodigheid. Ze geloven in de predestinatie, in hun uitverkiezing in het hiernamaals.

In de lange lange donkere winters komen de Lestedianen bijeen in hun gebedshuizen. Ze komen uit de stilte en als ze verenigd zijn ontstaat een merkwaardige extase. Ze gaan dansen, huilen, zingen, lachen. Ze vertellen verhalen in het Laps, ze gaan spreken in tongen alsof de Heilige Geest over hen wordt uitgestort. En uit de wilde opzwepende bewegingen en geluiden ontstaat een collectieve catharsis – een ogenblik van heerlijk welbevinden.
Maar het is niet de Heilige Geest, het is de duisternis die hen gek maakt, zegt Bengt Pohjanen. Dat gebeurt op zondagen in het hoge Kuttainen bij Karesuando in de omgeving van Pajala. En in Sattejarvi, een dorp bij Korpilombolo waar de familie Kero een rendierenhuidenfabriek en een chemisch bedrijf bezit en de mensen in de gemeenschap voorgaat in bovenzinnelijke ervaringen.

Het is allemaal te verklaren, zegt BengtPohjanen. Als die mensen uit hun kleine dorpen en nederzettingen bij elkaar komen hebben ze dagenlang niet gesproken. En tijdens hun bijeenkomst horen ze een prachtige taal, horen ze in dat hele rijke Laps vertellen over de schoonheid van de hemel. Ze horen een taal vol symboliek, die Lars Leve Lestardius hen naliet. Hij was een van de grootste stilisten die Norbotten en Lapland kende.

‘Deze wereld is een goudmijn voor drama,’ zegt hij. Er zijn hier ongelooflijke dingen gebeurd. Lars Leve Lestardius was niet zo’n pietistische leider zoals religieuze bewegingen in Nederland en Zweden kennen. Hij kon zich meten met Freud.

(eventueel achtergrond DAT-3
39.33 -> Oh yes
44.28 <- and the spiruality

Hij sprak zoals Breugel schilderde. Lars Leve Lestardius werkte in een cultureel milieu van kleine leenboeren, mensen die één met de natuur zijn en de wereld niet intellectueel verklaren. Ze willen niet de werkelijke analyse, ze willen de wereld zien zoals die in hun geest is. Wat dat betreft hebben de mensen in Norbotten en Lapland meer gemeen met de mensen in Rusland, met het Russische byzetanisme dan met het rooms-katholicisme en de manier waarop bijvoorbeeld in midden-Europa de godsdienst beleefd wordt. De mensen in noord-Zweden beseffen hun kleinheid en weten tegelijkertijd dat zij het hart van de kosmos vormen, heel klein maar ook heel groot’
Pohjanen zelf werd geboren in Pajala, een paar kilometer afstand waar Lars Leve Lestardius leefde. Hij studeerde Finse taalkunde en filosofie en was tien jaar priester. Hij verliet het ambt en de Lutherse Kerk en ging schrijven.
In 1979 publiceerde hij zijn eerste roman, die ging over de wonderlijke verstrengeling tussen het harde stalinimse en het Lesterdianisme.
‘Een oude vrouw, die mijn buurvrouw was toen ik een jongen van vijftien was, had in haar huiskamer een foto van Stalin en een afbeelding van Lestardius. Ze had zichzelf twee paradijzen geschapen, één op aarde en één in de hemel. Daar sprak ze ook altijd over. Je moet weten dat hier in Norbotten en Lapland de gemeenschap altijd sterk multicultureel geweest is. Hier ontmoetten de Sami, de Finse, de Russische en Zweedse culuur elkaar. In Tornio in Finland, een stad die ooit Zweeds was, stond een Russische kerk. ‘Het was heel natuurlijk voor de oude vrouw om die paradox te hebben’

(achtergrond)
Band 1 kant A(walkman)
469 -> I am the first writer of the region
503 <- Yes, Yes, Yes

Tekst: Bengt Pohjanen is de eerste erkende schrijver uit Norbotten. Zijn kritici zeggen dat zijn boeken bedolven gaan onder de sneeuw. Dat is ook zo, zegt hij. Op een van zijn romans staat een naakte, dansende vrouw in de sneeuw. Het gaat over de jaren dertig, toen uit de Lestedianer-gemeenschap de Corpola-beweging ontstond. Een groepering bevindelijke en dweepzieke gelovigen die zich tenslotte aan de rivier de Torne verzamelden om te wachten op een boot uit de hemel. Toen de boot niet kwam werd een gedeelte opgenomen in gekkenhuizen. Een andere gedeelte vertrok naar Rusland om daar het beloofde paradijs te vinden. En nog altijd zijn er in Zweden vijftig academici en zakenmensen die in het geheim lid zijn van de Corpola-groep en wachten op het moment van de afvaart.
Pohjanens’s voeken gaan over de geschiedenis van een minderheid die hij als de eerste multiculturele bevolking van Zweden beschowt. Mensen die Fins, Saami, Russisch en Zweeds spreken – die oneindig veel meer bagage hebben dan de mensen in Stockholm.
Nog maar tien jaar geleden begrepen de mensen in Stockholm niets van ons, zegt hij. Pas nu, nu ook in Stockholm vluchtelingen en migranten wonen en meer talen gesproken worden, worden we betere begrepen. Hier in Norbotten zijn altijd paradoxen geweest. Dat is een belangrijk onderdeel in mijn werk, de paradox. In het oude Europa is, behalve in Portugal en IJsland misschien, altijd een sterk multiculturele samenleving geweest. In Zweden niet. Maar Tornevallei vormde een uitzondering. Norbotten is een eigen land met een eigen cultuur. Wat voor invloed hebben de duisternis, de winters en de bossen op de mensen?

Achtergrondgeluid opkomen
Band (03 rvm) Dat

31.59 -> it makes us very introvert
35.57 <- winterdepression? Yes, yes (lach)

‘Die hebben ons tot bespiegelende, introverte mensen verklaard, zegt hij. ‘Als iemand introvert is en naar zichzelf kijk, dan zal hij meer zijn eigen persoonlijkheid doorgronden. Zoiets geeft diepe gedachten over god en de hemel. De duisternis en de donkere bossen hebben ons – samen met de Russen – tot de diepzinnigste mensen van Europa gemaakt.
Aan de andere kant zijn we ook bilologische wezens. Zodra de duisternis over het land valt, de hemel hoog en sterk is en de bossen angstaanjagend worden, dan gaan we ons gedragen als dieren, we zouden beren willen zijn en een winterslaap houden. We worden trager. We lopen niet meer so snel. We werken minder hard. Als onze biologische functies gaan naar een lager nivo. Zodra de zon verschijnt merk ik dat ik harder ga lopen, meer praat, socialer wordt, meer opensta voor mensen. Dat heeft te maken met het licht dat aanbreekt. Op slag wordt Overkalix anders, dan wordt er gelachten enwordt er geleefd Wij zijn mensen van grote tegestellingen. We denken in tegestellingen, we handelen in tegenstellingen. Niet voor niets is in dit deel van Zweden het aantal gevallen van manische depressies vijftig procent hoger dan in de rest van Zweden. Zoiets heeft politieke en religieuze consequenties. Het denken in tegenstellingen heeft politiek en religieuze effecten. We denken in goed en kwaad, in wit en zwart. Als de winter intreedt veranderen we, we kijken naar elkaar als bange, schuwe dieren.

Band 03rvm(Dat)
36.41 -> we are alone in the dark
36.55 <- we want to be alone

37.30 -> I was some years ago in a village in the north
(ik ontmoette twee mensen the lady said: The winter is coming’
Slilence. Than the man said, it is just to be and than silence
38.05 <- (lacht)

(Achtergrond)
Band i kant A
531 -> It is not so easy for us in the saloons
(over Strindberg die modder wierp naar establishment
548 <- wind is cold
(voetstappen tot 550)

1.30

Pohjanen behoort tot een groep van 150 Zweedse schrijvers die door de regering in Stockholm erkend zijn als waardevol voor de literatuur. Ze krijgen tot ze doodgaan een uitkering van de staat. Bohjanen zegt dat het voor een schrijver uit de provincie niet gemakkelijk is de salons in Stockholm binnen te komen. Hij vergelijkt zich met Strindberg die tegen de establisment vocht en uit de duisternis zijn drama schreef.
‘Ik gebruik dezelfde methode. Het leek alsof Strindberg over zichzelf schreef. Maar dat was niet waar. Ik doe dat ook. Het lijkt alsof ik mijn leven open voor de lezers, maar het is niet echt mijn leven.’

10.00 (?)

Muziekbrug

Repo
Band 02 rvm(walkman)

300 -> voetstappen, gehijg, wind
304 -> Ik ben zojuist de Torne overgestoken
341/2 <- ze hebben zich teruggetrokken
354 -> dit is het land van uitersten en paradoxen
367 <- failliet ging
368 -> dit is ook het landschap
387 <- geen televisie hebben
389 -> die in hun kerken excorcisme
(klokgeluid overgaand in motorgeluid)
431 <- eeuwig leven in te gaan
445 <- voetstappen, diverse geluiden

8.15

De kerk in Overtorne staat op een terp in het dorp. Opgetrokken in witte steen, met een spitse toren en een met een muur rondom het kerkhof. Er zijn vijftig mensen verzameld, meestal vrouwen die moe en grijs zijn. De man van de organisatie heeft een baby meegebracht en er is een vroegoud meisje van zestien. Band 02 rvm A-kant(walkman)

575 -> <- 583 gezang
700 -> zo was het begin deze eeuw
704 <- gods geliefde en fade out
(deur klinkt van B-165?)

0.35

Band 02 rvm B-kant)walkman)

131 -> orgelmuziek gevolgd door
‘ach, wat is eigenlijk veranderd’
(135/136 weg verspreking)
163 <- want het is zondag
166 <- fade out met voetstappen en motorengeluid.

3.45

(klokgelui los op A-kant(band 02) van
150-180 (wegstervend geluid)
gedicht 1
Astrid leest ‘Men jag kan minnas’ uit de bundel Sombergen(de bergen) van Kerstin Bergstrom

band 02 rvm(dat)

33.12 -> Men jag kan minnas
33.42 <- einde gedicht

(vertaling:
Maar wat me bijblijft is de herinnering
In de winter draag ik met me
mee de herinnering aan de zomermaanden
Altijd draag ik de zomermaanden
met me mee

zoals alle anderen hier doen

gedicht twee:
Den Forsta snon (de eerste sneeuw) uit Staden(de stad) van Kerstin Bergstrom

band 02 rvm(dat)

34.09 -> begin gedicht
34.48 <- einde gedicht

(vertaling:
Voor de mensen die hier altijd woonden
is de eerste sneeuw
niet de sneeuw die blijft liggen
Zij geven niet om de sneeuw in september,
die plotseling komt vanuit een
reusachtige hand voor de zon
en die verdwijnt in
volledige stilte,
overal witte sterren die verdwijnen als ze
in aanraking komen met de grond
Toch betekenen ze dat de winter begonnen is’

Band 03 rvm (Dat)

59.01 -> begin gedicht voorgelezen dodor Bengt Boyanen in het zweeds
59,50 <- einde voorlezen

(in de schaduw van de brug
over de bevroren rivier
knaagt een haas aan de schors van ee berk
Hij luisterd gespannen
en knaagt en eet haastig
als een tandeloze oude man
Hij is eenzaam, zo alleen
als het woord kan zijn
Als de duisternis komt
en allemensen slapen
zal niemand zijn schreeuwen horen
dat ver over de the quack river klinkt?)